به اشیایی که دارای سه بعد طول و عرض و ارتفاع یا عمق باشد حجم گفته میشود. معمولا همه اشیاء مادی در طبیعت دارای حجم هستند . اگر چه برخی از آنها ممکن است علاوه بر طول و عرض دارای ضخامت ، عمق یا ارتفاع بسیار کمی باشد اما قاعدتا حجم هایی هستند که بخشی از فضا را اشغال میکنند . این حجم ها گاهی به طور طبیعی به صورت نسبتا منظمی دیده می شوند. مثل حجم برخی از درخت ها، میوه ها، و غیره اما بیشتر اوقات به شکل غیر منظم جلوه می کنند، مثل حجم صخره ها، گیاهان، حیوانات، و بسیاری چیزهای دیگر .
همانطور که سه شکل دایره ، مربع و مثلث به عنوان اشکال پایه برای سطح نام برده شده اند دایره ، مکعب و هرم را نیز می توان به عنوان احجام هندسی پایه نام برد .که این سه نوع حجم به ندرت در طبیعت به طور منظم دیده می شوند . اما به طور کلی همه حجم های طبیعت از ترکیب یا تغییر شکل این سه حجم پایه و هندسی به وجود می آیند. همانگونه که از حرکت خط در فضا سطح بوجود می آید از حرکت سطح در فضا بعد سومی که همان حجم است ایجاد می شود.

احجام مجازی

در هنرهای تجسمی چنانچه یک نقطه را در سه بعد گسترش دهیم و یا یک پاره خط را در جهت های مختلف حرکت دهیم ، تجسمی از حجم به وجود می آید و به همین جهت در هنرهای تجسمی حجم ممکن است همیشه ملموس و مادی نباشد ولی از نظر بصری وجود داشته باشد که درآن صورت می توان به آن حجم مجازی گفت.
این تصور را من توسط نقطه به اشکال مثلث و مربع در آورده ام البته این مهم نیست هر کسی این کار را می تواند بکند مسئله این است که من در مطالب بالا گفتم اگر به نقطه بعد دهیم به هر شکلی در خواهد آمد فقط کافیست آن نقطه را به صورت فرضی در ذهنمان به هم وصل کنیم تا یک حجم به وجود بیآد که درنهایت این حجم با استفاده از ذهن انسان مجازی تلقی میشود
حجم میتواند تهی و یا تو پر باشد و به همین نسبت درون یا بیرون آن اهمیت پیدا می کند معمولا فضایی را که حجم اشغال میکند فضای مثبت یا Positive می گویند و فضای پیرامون آن یا ما بین دو حجم یا حفره میان یک حجم تهی را فضای منفی یا Negative می نامند مثل فضای داخل یک لوله قطور.
قابل ذکر است که حجم عنصر اصلی کار مجسمه سازان است. ارزش و اهمیت حجم به تمام و کمال در شکل پذیری ، رنگ ، بافت، جنسیت و ارزش های متنوع بصری در مجسمه سازی و کار با حجم است که مطرح می شود
همیشه نمایش حجم در فضا و رابطه متقابل آن با فضای پیرامونش اصل مهم مجسمه سازی است . این روابط در نقش بر جسته سازی که از یک سو با نقاشی و از سوی دیگر با معماری در ارتباط است اهمیتی به سزا دارد. نقش بر جسته که از یک سمت بسته و محدود است به حجمی گفته می شود که در آن اشیاء و پیکره ها به صورت کم و بیش بر آمده از سطح به نمایش در آمده باشند. نقش بر جسته گاهی حالتی تزیینی برای سطوح معماری دارد و معماری نیز متقابلا همین حالت را برای نقش برجسته به عهده دارد. در کل باید گفت که نقش برجسته حالتی بینا بینی میان نقاشی و مجسمه سازی دارد.
گاهی هنرمندان نقش برجسته ساز از نقاشی الهام گرفته اند و گاهی هنرمندان نقاش از نقش برجسته ها تاثیر پذیرفته اند . گاهی رویداد های تاریخی به وسیله نقش برجسته جاودانه شده اند و گاهی در نقش برجسته ها افسانه ها و داستان های نمادین و اساطیری باز نمایی شده اند نقش نور در باز نمایی حجم و خصوصیات آن نیز شایسته توجه می باشد . به طور دقیق تر این نور است که امکان رویت اجسام را در فضا برای ما بوجود می آورد از این جهت معمولا هنرمندان به وسیله روابط پیچیده ای که حجم با فضا دارد نقش نور را در آثار خود مورد مطالعه و ارزیابی قرار میدهند.
و حال به صورت خلاصه میشود گفت که حجم :
[دارای طول و عرض و عمق است و فضا را اشغال می کند
[زاییده دست انسان است
[ نور نقشی تعیین کننده در بیان شکل آن دارد
[جنس آن ملموس بوده و درآن مطرح است
[مجسمه از موادی ملموس تشکیل شده است که به وسیله قالبها و شکل ها به هم پیوسته است.
· سطح چیست ؟
شکلی که دارای دو بعد باشد سطح نامیده می شود. همچنین روی چیزها را نیز سطح می گویند . حرکت نقطه درفضا خط را ایجاد می کند و حرکت خط در فضا موجب پدید آمدن سطح است. سطح به صورت مطلق کمتردرطبیعت یافت می شود وآنچه که سطح است و دردسترس انسان قرار دارد ویا ازآن بهره می گیرد اغلب ساخته ذهن ودست خود اوست. سطح درشکلهای بی شماری پیرامون ما یافت می شود ولی از نظر تقسیم بندی سطح را می توان در سه شکل بنیادی (( مربع ، مثلث ، دایره )) خلاصه نمود.
· ‌‌ مفهوم مربع
مربع یکی دیگر از شکل های ساده هندسی است که از چهار ضلع و چهار زاویه مساوی ساخته می شود و مربع از زیباترین اشکال هندسی است. و مفهوم آن استواری ؛ مردانگی ؛ سکون ؛ منطق ؛ و معرف زمین است . در عین حال نمادی از جهان مخلوق و نیز مبین کشتزار؛ حصار؛ پنجره و جان پناه است.
شکل مربع از چهار ضلع برابر تشکیل شده است هر یک از این چهار ضلع می تواند نمایانگر
1) چهاز ضلع آب ؛ باد ؛ خاک ؛ آتش باشد
2) چهارجهت اصلی شمال ، جنوب ، مشرق ، مغرب باشد
3) چهارفصل بهار، تابستان، پاییز،زمستان باشد
4) چهارمرحله از زندگی کودکی،جوانی،میان سالی، وپیری باشد
5) چهارطبع سردی،گرمی،خشکی،رطوبت باشد
6)چهارخلط صفرا،سودا،بلغم،خون باشد
7) چهارمرحله از تکامل بشری دوران جنینی،دوران زندگی،مرگ،رستاخیز، معاد باشد
· مفهوم مثلث
مثلث نمادی از ایستایی و توازن و نیز نمادی از زهدان است مثلث به واسطه زوایای تندی که دارد سطحی مهاجم و شکلی ستیزنده به نظر میرسد که همواره در حال تحول و پویایی است.
جهت مثلث ها اگر تغییر کند مفهوم آنها هم تغییر میکند پس…….
rمثلثی که قسمت نوک تیز آن رو به بالاست مفهومش این است:
واسطه ، پیوند دهنده ، بسیارموزنی وغیرقابل کنترل، خبرچین ، هشداردهنده ، پرهیز +احتیاط، درذات خود خطرناک است ومحیط را دگرگون میکند وسبک دیده میشود ونشان هوشمندی است و میل رقابت درانسان را توسعه میدهد وخلاق وتک رواست ومتعادل،قابل اعتماد، و نیز تفکر برانگیز.
r مثلثی که قسمت نوک تیز آن رو به پایین است مفهومش این است:
مردانه است غیر قابل اعتماد ،تعادل ندارد وخطر قطعی است
· مفهوم دایره
اگر این را قبول داشته باشیم که مربع نمادی از مکان است دایره نمادی از حرکت و زمان است در عین حال دایره نمادی است از آسمان عالم ملکوت ، حرکت اجرام سماوی در حال محوری دوار و سیارو نیزنمادی است ازجهان معنوی و متعال اززمانهای بسیار دور شکل دایره درنماد یین مظهر تاریکی و یانگ مظهر نور در فرهنگ چین مطرح بوده است.
· تکرار و ترکیب احجام
ازتکراروترکیب شکلهای مربع و مثلث و دایره می توان سطح های متعدد منظم و غیر منظمی به دست آورد همچنان که اگر اشکال پیچیده وآلی طبیعت را تجزیه و ساده کنیم مجددا به اشکال ساده یعنی مربع و مثلث ودایره خواهیم رسید.
درهنرهای تجسمی سطح را به انحاءمختلف می توان تجسم بخشید و به وجود آورد به عنوان مثال از حرکت یک پاره خط درفضا یا برصفحه دریک جهت خاص سطح ساخته می شود.
همچنین اگرنقطه ای را دردوبعد گسترش دهیم سطح تشکیل می شود و به همین ترتیب فضای تجسمی میان حداقل سه نقطه جدا ازهم و یا فضای بین دو پاره خط می تواند سطح را تداعی کند عموما در یک تابلو نقاشی همه چیزروی سطح بیان میشود درنقاشی طبیعت گراسطوح نمایش دهنده وجوه مختلف اجسام واشیاء درطبیعت پیرامون ما هستند وازاتصال آنها به یکدیگروتغییرشکل آنها دراثرعمق نمایی توهم حجم و دوری ونزدیکی به وجود می آید اما بدانید که درنقاشی انتزاعی سطح ها بیانگر و نمایش دهنده شی خاصی نیستند و گاه یک اثرانتزاعی فقط از طریق ترکیب چند سطح با بافت ،رنگها یا تیرگی و روشنی های مختلف به وجود می آید.
· مفهوم سبکی
در امتداد قائم تعریف می شود
یعنی هرچه از زمین دورتر باشیم احساس سبکی بیشتری میکنیم اگرچه در واقعیت این طور نیست مانند برجها در کنار ویلاها که برجها به ظاهر سبک ترند
حضور تأثیر ماده به حداقل میرسد
یعنی ماده ها در فضا احساس نمی شوند و سنگینی نمی کنند.مانند سنگ و آب
اگر از آب استفاده کنیم حضورش کمتر از سنگ احساس می شود
فضا تمایل به ادغام شدن با محیط خارج(بزرگتر)را دارد
احجام اگر واگرا باشند احساس سبکی بیشتری به ما میدهند
تعادل نا متقارن دارد
هرچه متقارن تر باشد احساس سنگینی فضا بیشتر میشود.میتوانیم این را در طراحی های مدرن با مساجد ببینیم
فضا انبساط یافته به نظر میرسد
گوشه ها شفاف یا خالی به نظر میرسند
احجام حالت صعودی دارند
سطوح دارای اطلاعات نسبتا زیادی میباشند
مرکز ثقل بصری بالاتر از یک دوم ارتفاع است
مانند مثلث که اگر بر روی یکی از گوشه هایش بایستد مرکز ثقل بصری اش بالاتر از یک دوم ارتفاع قرار میگیرد و احساس سبکی میدهد در حالی که مثلث احساس سبکی می دهد
· مفهوم پویایی
عنصر ذهنی خط ،حاکمیت دارد
(احجام کشیده,سطوح کشیده,…)
مانند مکعب و مکعب مستطیل
جهات متعددی در فضا ادراک میشود
فضا دارای قطبیت است
.منظور تضاد است.تضاد تیره و روشن ,کوتاهی و بلندی,تنگ و گشاد,غیره
زوایای باز تاثیر گذاری بیشتری دارند
هندسه خطوط آزاد
هندسه ارگانیک یعنی خطوط منحنی آزاد پویاتر از خطوط صاف هستند
وجود کانون های متعدد بصری در داخل و خارج فضا
کانون مرکز توجه بصری است و با توجه به چیدمان مبلمان و کاربرد فضا تغییر میکند.مثلا در کلاس درس تخته یک کانون بصری است و پنجره ها نقطه ولی اگر صندلی ها را رو به پنجره بچینیم پنجره ها کانون بصری و تخته نقطه می شود
عناصر متحرک و نیمه ثابت کیفیت های فضایی را بوجود می آورند
غیر از عناصر ثابت در معماری مانند دیوار, کف , سقف و…عناصر مبلمان داخلی نیز تاثیر گذارند و باید طراحی شوند
حرکتهای قطری مورب مورد تاکید است
وقتی بخواهیم در ورودی به یک فضا را طراحی کنیم اگر در وسط مثلا مستطیل قرار دهیم یا در یکی از گوشه هایش حرکتها یمان تغییر میکند و باز هم در ادراک فضا تاثیر گذار است
در امتداد افق تعریف میشود
رنگها نیز تأثیر گذارند اگر بتوانیم رنگهای فرعی را بین رنگهای اصلی قرار دهیم رنگها خواهند دوید و پویایی ایجاد می شود