2ـ رنگ زرد

ارزیابی دانشگاه‌های لوئیزیانا و پوردو در آمریکا نشان می‌دهد که رنگ زرد حالت شعف و سرور را بازگو می‌کند و این همان مطلبی است که قرآن پانزده قرن قبل بیان فرمود: Gصَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَF (بقره/ 69) «زرد اندک متمایل به پررنگی که ناظرین را به نشاط و مسرّت می‌رساند» (پاک‌نژاد، همان، ج5، ص143). رنگ زرد تحریک کنندة فکری است. بر کمبود فکری روحی مؤثر است و برخی حالات عصبی را آرام می‌کند. شاید به همین خاطر است که این رنگ برای اتاق مطالعه پیشنهاد شده است (همو، ص157). زرد گرم کننده و از رنگ‌های گرم است و آزمایش‌های روان‌شناسی ثابت‌کرده که زرد زیاد خوشحالی بخش است (همو). زرد باعث افزاش سوخت و ساز بدن است و چون از بقیه رنگ‌ها زودتر دیده می‌شود، به دلیل نور زیادی که منعکس می‌کند، بیشتر از بقیه رنگ‌ها برای جلب توجه استفاده می‌شود (اصغری نژاد، دنیای هنر رنگ و نقاشی، سایت Aftab، تأثیر رنگ‌ها بر رفتار انسان‌ها). در رنگ درمانی طبق آن چه از بوعلی‌سینا طبیب ایرانی در کتاب قانون نقل شده است، رنگ زرد التهاب و درد را کاهش می‌دهد (پائولین ‌ویلز، همان، ص 15).

برای تحریک ذهن نیز از نور زرد استفاده می‌شود. زرد فزایندة نیرو است. زندگی در فضای زرد انسان را فعال می‌کند (با طلوع اشعه زرد خورشید انسان‌ها برای فعالیت دوباره آماده می‌شوند). در بیمارستان‌های روانی بیماران منزوی و بی‌تحرک را با قرار دادن در نور و رنگ زرد مداوا می‌کنند (آیت‌اللهی، همان، س 6، ش21، ص3). زرد یک دست آزار دهنده و اگر متغیر باشد، شادی‌آفرین است. زرد سبب بی‌خوابی، هیجان، اضطراب و تلاطم فکری می‌شود. زرد گرم‌ترین رنگ طیف خورشید است (همو، ص2).

رنگ طلایی که مخلوط نارنجی و زرد است، گرم و درخشان است و با عرفان، الوهیت و تقدس پیوند دارد؛ همان‌طور که گنبدهای حرم ائمه زرد طلایی است. این رنگ برای درمان افسردگی به کار می‌رود. پزشکیِ آنژوپاسفیک مدعی است که رنگ طلایی گردش خون را روان‌تر می‌کند و گرمای بدن را افزایش می‌دهد، و سامانة عصبی را فعال می‌سازد (پائولین ویلز، همان، ص 56). بیشتر رنگ‌شناسان معتقدند رنگ زرد، شاد و فرح بخش است (محمودی، احمد، رنگ در قرآن). رنگ زرد در قرآن‌کریم با واژه‌های «صفر، صفراء و مصفراً» پنج بار در آیات زیر آمده است.

1. بقره/ 69؛ 2. روم/ 51؛ 3. زمر/ 21؛ 4. حدید/ 20؛ 5. مرسلات/ 33.

به طورکلی رنگ زرد در قرآن گاهی شادی‌آفرین و مایه سرور و حیات‌بخش و گاهی غم‌انگیز و گویای مرگ و نابودی است. شاید علت این تفاوت تأثیر در مراتب مختلف رنگ‌ها است؛ مثلاً رنگ زرد پررنگ و طلایی، زرد کم‌رنگ، زرد مایل به قهوه‌ای و غیره. که هرکدام تأثیری متفاوت از دیگری دارد. هنگامی که زرد به قهوه‌ای می‌گراید، مانند برگ‌های پاییزی، حالت مسرت بخشی خود را از دست می‌دهد. قرآن‌کریم با توجه به آثار روانی رنگ زرد در آیاتی، به این رنگ توجه می‌کند. خداوند درباره گاو بنی‌اسرائیل مستقیم به اثر شادی‌بخشی رنگ زرد اشاره می‌فرماید.

Gقَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَF (بقره/69)؛ «گفتند: «براى ما از پروردگارت بخواه تا روشن بیان کند برایمان که رنگ آن (گاو) چگونه است؟» (موسى) گفت که او مى‏گوید: «در حقیقت آن گاوى زرد است که رنگش یک دست است که بینندگان را شاد مى‏سازد».

از ابن‌عباس نیز نقل شده که مراد شدیدة الصفرة (زرد پررنگ) است (طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن). علامه طباطبایی در معنای آیه می‌فرماید: «صفراء فاقع شدید الصفرة فی صفاء لونها» (طباطبایی، همان، ج1، ص 202)؛ یعنی زرد پررنگ و خالص. باید توجه داشت که رنگ زرد در آیه همراه واژة «فاقع» آمده که به معنای شدت رنگ است و بیشتر درباره زرد و قرمز به کار می‌رود؛ بنابراین واژه «فاقع» نشان از پررنگ بودن زرد دارد، مانند رنگ طلایی که همان زرد پررنگ است. رنگ طلایی از طیف زرد جذّاب و مسرّت بخش و نماد آخرت و ایمان است. از این آیه یک قانون کلی درباره رنگ‌ها به دست می‌آید؛ این که رنگ‌ها در روحیه افراد تأثیرهای مثبت و منفی دارند؛ مثلاً زرد موجب شادی و سرور، و سیاه باغث غم و اندوه است. شاید بتوان گفت این آیه به تأثیر روان شناختی رنگ‌ها اشاره کرده است (رضایی اصفهانی، همان، ج1، ص 300، استاد رضایی مطلب را با شاید بیان کرده‌، چون احتمال داده‌ (تسرالناظرین) به بقره برگردد؛ نه به رنگ آن. در حالی که فرموده است «لونها تسرّالناظرین» و این صراحت دارد در این که مسرت بخش بودن، اثر رنگ زرد گاو است؛ نه خاصیت خود گاو؛ به ویژه که نفرمود «تسرّ النّاس»؛ بلکه «ناظرین» گفت و آن چه برای بینندگان در آغاز جلب توجه می‌کند، رنگ اشیاء است). بنابراین قرآن کریم چهارده قرن قبل در این آیه، به اثر شادی آفرین رنگ زرد اشاره و یک قانون کلی درباره تأثیر رنگ‌ها بیان نمود و جلوه‌ای از ابعاد اعجاز علمی قرآن را به نمایش گذاشت و این نکته‌ای است که دانشمندان در قرون اخیر بدان اشاره کرده‌اند؛ در حالی که در قرون متمادی تاریخ اسلام، مورد توجه جمهور مفسران بود (آلوسی، همان، به نقل از: محمودی، رنگ در قرآن، ص73).

بعد از قرآن دانشمندان علم روان‌شناسی به خوبی به این ویژگی رنگ زرد و رنگ‌های دیگر پی‌بردند. در روایات نیز به آثار شادی بخش رنگ زرد اشاره شده است. از جمله امام صادق7 فرمود: «هر کس کفش زرد بپوشد تا زمانی که در پایش باشد در خوشحالی به سر می‌برد». (حویزی، تفسیرنورالثقلین، ج1، ص 90). امام علی7 هم فرمود: «هر کس کفش زرد بپوشد، کدورت و غم و غصه‌اش کاهش می‌یابد». امام صادق7 در جای دیگری فرمود: «از کفش زرد استفاده کنید، زیرا سه ویژگی دارد: چشم را نورانی، قوه جنسی را تقویت و غم و غصه را برطرف می‌کند». امام7 در این روایت به خاصیت محرک بودن رنگ زرد اشاره کرده است.

بررسی

آیه به صراحت بر شادی بخش بودن رنگ زرد پررنگ دلالت دارد و ظاهراً این راز قبل از قرآن بیان نشده بود آیه در این صورت می‌تواند نوعی اعجاز علمی در بحث رنگ‌ها باشد. یکی دیگر از کاربردهای قرآنی رنگ زرد، دربارة آتش جهنم است. قرآن آتش جهنم را به شتران زرد مو تشبیه کرده است:

Gإِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ، کَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌF (مرسلات/32 و33)؛ «که آن (آتش) شراره‏هایى هم‏چون قصرى‌(عظیم) مى‏افکند؛ چنان‏که گویى (خصوصیات) آن (هم‏چون) شتران زرد است».

«جمالة» جمع جَمَل به معنای شتر و «صُفر» جمع اَصَفر به معنای رنگ زرد می‌باشد و گاه به رنگ‌های تیره و متمایل به سیاه هم گفته می‌شود؛ ولی در این جا همان معنای اوّل مناسب‌تر است؛ زیرا جرقه‌های آتش، زرد متمایل به سرخ است (مکارم شیرازی، همان، ج 25، ص 419).

شاید وجه شبه در تشبیه شراره‌های آتش به شتران زرد مو، حرارت و گرمی همراه با درخشش نور خیره کنندة زرد باشد. این تشبیه در واقع حکایت از گرما و درخشندگی شراره‌های آتش نیز دارد؛ همانند شتران زرد مویی که عرب آن روز در زندگی با آن‌ها محشور بود و از پشم آن‌ها برای لباس استفاده می‌کرد. قرآن کریم به رنگ زرد در خصوص پژمردگی و زردی گیاهان در پاییز نیز اشاره می‌کند: Gأَلَمْ تَرَأَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَسَلَکَهُ یَنَابِیعَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرّاً ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطَاماً إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْرَى‏ لِأُوْلِی الْأَلْبَابِF (زمر/21)؛ «آیا نظر نکرده‏اى که خدا از آسمان آبى فروفرستاد و آن را به چشمه‏هایى که در زمین است وارد نمود، سپس به وسیله‏ى آن زراعتى را با رنگ‏هاى متفاوتش بیرون مى‏آورد؛ سپس خشک مى‏گردد، پس آن را زرد مى بینى؛ سپس آن را درهم شکسته مى‏گرداند؟! قطعاً، در این (مطلب) تذکّرى براى خردمندان است». خداوند در این آیه رنگ زرد را برای حالت پژمردگی و مرگ به کار برده است که با کاربرد آن در آیه 69 سورة بقره که رنگ زرد را مسرّت‌بخش در تعارض است، به ظاهر نمی‌سازد، گویا این اختلاف تعبیر به خاطر گوناگونی رنگ‌های زرد است. زرد گاهی سیر و پررنگ و گاهی بی‌حال و کم‌رنگ است. زمانی طلایی رنگ و برخی مواقع هم مایل به قهوه‌ای است که هرکدام آثار مخصوص خود را دارند؛ چنان‌که دانشمندان روان‌شناسی نیز به آثار مختلف هر یک اشاره کرده‌اند.

بررسی

در آیات (مرسلات/ 32؛ زمر/ 21) به یکی دیگر از آثار رنگ زرد؛ یعنی گرمی و حرارت بخشی و درخشش و نیز نماد پژمردگی و نابودی اشاره شده است و این که رنگ زرد با توجه به آثار متضاد آن، باید درجه‌های مختلفی داشته باشد. با تدبر بیشتر در این آیات می‌توان به نکات مهمی دست یافت.

2ـ رنگ سبز

رنگ سبز زیباترین رنگی است که ده بار در قرآن مطرح شده و در چند آیه به بساط بهشتیان و لباس‌های ابریشمی و حریرهای سبز رنگ آنان اشاره شده است. همچنین رنگ گیاهان سبز هم چند بار در قرآن تکرار شده است. سبز، انتقال دهنده شادی، انبساط خاطر و بهجت است. نماد رویش، حیات و زندگی است. رنگ سبز در نظر روان‌شناسان آرامش‌بخش ترین رنگ‌ها و نشانه حیات، رویش و جاودانگی است (نساجی زوّاره، اسماعیل، رنگ سبز، رنگ تعلق، آرامش، درس‌هایی از مکتب اسلام، س48، ش8، ص2). سبزرنگ صبر، شکیبایی، بردباری و پایداری است. تقویت کننده و محرّک چشم آرامش بخش و استراحت دهنده است. امام کاظم7 فرمود: سه چیز نور چشم را زیاد می‌کند [و در روایتی دیگر سه چیز غم و اندوه را از دل بیرون می‌کند] نگاه به سبزه، نگاه به آب روان و نگاه به صورت زیبا (مجلسی، بحارالانوار، ج 104، ص 45، ح10).

رنگ سبز از آمیختن دو رنگ زرد و آبی به دست می‌آید و رنگ وسط و متعادل است؛ نه مانند زرد اثر محرک و هیجان‌آور دارد، نه مثل آبی مسکّن و غیر‌فعال و سرد است. این رنگ گویای ثبات عقیده و خودشناسی است (لوثر، روان‌شناسی رنگ‌ها، ص 83).

سبز نماد ایمان و کمال و رنگ بهشتی است و چون در رنگ سبز ایمان و اطمینان مشهود است، نزد مسلمانان رنگ مقدس شمرده می‌شود و مردم میان این رنگ و پیامبراکرم و اهل‌بیت طاهرین و اولادشان ارتباط برقرار می‌کنند (ابوطالبی، مفاهیم نمادین رنگ‌ها، ص 125).

قرآن مجید عنایت ویژه‌ای به این رنگ دارد و در هفت مورد به سبزی گیاهان و روییدنی‌های سطح زمین اشاره کرده و این مسأله را نشانه‌ای برای اهل ایمان دانسته‌ است، از جمله:

Gأَلَمْ تَرَأَنَّ‌اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌF (حج/ 63)؛ «آیا نظر نکرده‏اى که خدا از آسمان آبى فرو فرستاد، پس زمین سرسبز گردید؟ که خدا لطیف [و] آگاه است». قسمت اعظمی از کرة زمین را پوشش گیاهان سبز پوشانده‌اند، از قبیل جنگل‌ها، مراتع و باغ‌ها. این رنگ اثر شگفتی در آرامش روان انسان و حیوانات دارد و در لسان روایات، نگاه کردن به سبزه‌زارها اندوه را بر طرف می‌کند. خداوند طبیعت و گیاهان سرسبز را مظهر مسرّت و شادی معرفی می‌کند. Gفَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍF (نمل/60)؛ «و به وسیله آن، باغ‏هایى زیبا و سرورانگیز رویاندیم».

راغب اصفهانی در تعریف بهجت آورده است: «البهجة حسن الون وظهور السرور فیه»، بهجت زیبایی رنگ و آشکار شدن سرور و شادی در آن است.

با توجه به این‌که باغ‌ها سرسبزند و قرآن باغ‌های سرسبز را شادی‌بخش می‌داند، آیه می‌تواند به اثر شادی آفرین و اندوه‌زدای رنگ سبز اشاره داشته باشد و گویای اعجاز علمی رنگ سبز در قرآن باشد. دکتر پاک نژاد نیز با اشاره به آیه مذکور، آن را مظهر اعجاز قرآن می‌داند (پاک‌نژاد، همان، ج 5، 157).

رنگ سبز در فرهنگ قرآن، رنگ بهشت و بهشتیان است. قرآن سبزی لباس‌ها و فرش‌های بهشتی و روکش پشتی‌های آن را به زیبایی به تصویر می‌کشد. بهشت محل جاوید و خانه قرار و آرامش است، پس این آرامش از هر لحاظ برای آنان فراهم می‌باشد؛ حتی در نوع رنگ‌های به کار رفته در بهشت. به همین دلیل رنگ بهشت، لباس و تخت بهشتیان سبز است.

قرآن کریم در یک مورد، رنگ خود بهشت (مدهامتان در سوره الرحمن به معنای دو بهشتی است که در نهایت سرسبزی‌اند) و در دو مورد، رنگ لباس بهشتیان و در یک مورد، تکیه‌گاه آنان را سبز معرفی می‌کند.

Gوَیَلْبَسُونَ ثِیَاباً خُضْراً مِن سُندُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ...F؛ (کهف/ 31)؛ «و لباس‏هایى سبز، از حریر نازک و ضخیم، مى‏پوشند».

Gمُتُّکِئِینَ عَلَى‏ رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَعَبْقَرِیٍّ حِسَانٍF (رحمان/ 76)؛ «در حالى که (بهشتیان) بر بالش‏هاى سبز و (فرش‏هاى) کم‏یابِ زیبا تکیه زده‏اند».

Gعَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُندُسٍ خُضْرٌF (انسان/ 21)؛ «بر فرازشان لباس‏هاى سبز حریر نازک و حریر ضخیم است».

پیامبر اکرم9 نیز با توجه به این آیات کریمه گاهی لباس سبز می‌پوشید. در روایت هست که ایشان از لباس سبز خوشش می‌آمد و قبای دیبای سبز رنگی داشت. غزالی در احیاء العلوم می‌گوید:

«پیامبر از لباس سبز خوشش می‌آمد و قبایی از سندس داشت که هرگاه آن را می‌پوشید، رنگ سبز آن با سفیدی صورت ایشان زیبا بود» (طباطبایی، سنن‌النبی، ص 174).

رنگ سبز نماد حیات و جاودانگی ایمان و کمال است و این در بهشت به خوبی جلوه‌گر شده است. خدا در سورة مبارکة الرحمن، در آیه 64 می‌فرماید: GمُدْهَامَّتَانِF. ادهیام به معنای شدت رنگ سبز است، تا حدّی که مایل به سیاهی است (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج19، ص125) و این از اوصاف دو بهشتی است که در سورة الرحمن بیان شده است. مکمّل رنگ سبز، قرمز است (پائولین، رنگ‌ها و تأثیرات درمانیشان، ص 105). خداوند در سورة یس، قرمزی آتش و سبزی درخت را کنار هم ذکر می‌کند.

Gالَّذِی جَعَلَ لَکُم مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَاراً فَإِذَا أَنتُم مِنْهُ تُوقِدُونَF (یس/80)؛ «(همان) کسى که براى شما از درخت سبز، آتشى قرار داد و شما در هنگام (نیاز) از آن (آتش) مى‏افروزید». رنگ سبز از وفور نعمت و فراوانی سخن می‌گوید؛ همان گونه که حضرت یوسف هفت خوشة سبز را به هفت سال فراوانی نعمت تعبیر کرد. بهجت بخش بودن باغ‌های سرسبز که در آیه 60 سوره نمل آمد Gحَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍF به این اثر رنگ سبز اشاره دارد که می‌تواند از اشاره‌های علمی قرآن یا شاید معجزات علمی قرآن باشد. دکتر پاک‌نژاد بعد از نام بردن برخی از خواص رنگ سبز، مانند آرام‌بخشی، ایجاد حس توازن در همه جنبه‌های شخصیت انسان، بشّاش‌کنندة سامانة عصبی، خنک کنندة خون و درمانگر فشار خون بالا، می‌گوید تمام این آثار در آیه Gحَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍF آمده است و در حدیث امام کاظم7 نیز که می‌فرماید سه چیز حزن و اندوه را از قلب می‌زداید، از سرسبزی، یاد شده است (پاک‌نژاد، همان، ج5، ص157).

بررسی

در مجموع از اشارات قرآن کریم و تحقیقات دانشمندان روشن می‌شود که رنگ سبز از رنگ‌های شادی‌آور و از نشانه‌های پرورگار عالمیان است و به توحید ربوبی دلالت دارد؛ چون همان کسی که انسان را خلق کرد، این طبیعت سرسبز و زیبا و مسرّت بخش را برای او آفرید و نهایت و پیوستگی و ارتباط و نظم در کل این مجموعه هست و بین تک تک اجزای این مجموعه هماهنگی وجود دارد که بر وجود خالق و مدبّر یگانه و حکیم دلالت می‌کند.